برنامهاى براى رسیدن به خودِ برتر
اینکه گفته اند: «شناخت درد، نیمى از درمان است»، سخنى است درست و حکیمانه.
با احساس نکردن درد، یا اساساً، هرگز راهى براى «درمان روح» و «رشد معنوى» پیدا نمى شود.
چون ندارى درد، درمان هم مخواه
درد پیدا کن که درمانت کنند
شیوه ابلیس، پنهان کردن درد و سرپوش گذاشتن روى مرض روحى و کتمان بیمارى اخلاقى بشر است، تا به فکر اصلاح نفس نیفتد و پیوسته به عنوان طعمهاى در اختیار شیطان بماند.
در وادى «خودسازى»، نخستین گام، «خودشناسى» است.
زدودن رذایل و به عبارتى «تخلیه» و آراسته شدن به فضایل که همان «تحلیه» است، گام بعدى است.
راه آن پیراستن و این آراستن نیز، راهى عملى است، نه صرفاً نظرى و دانستنى، این راه را باید رفت و در این «طى طریق»، با جهاد با نفس، آن ملکات اخلاقى را بر صفحه جان نوشت و بر لوح دل نقش زد.
بخشى از برنامه هاى عملى براى رسیدن به این «خودِ برتر» از این قرار است:
1. محاسبه
ارزیابى عملهاى روزانه و هفتگى، ما را در رسیدن به «شناخت از خویش»، کمک مىکند. اینکه بدانیم امروز چه کردیم و اوقاتمان صرف چه کارى شد و خوب و بد عملکرد روزانه را مرور و ارزیابى کرده و از خود حساب بکشیم. از توصیههاى رسول خداصلى الله علیه و اله به ابوذر غفارى این بود:
«حاسب نفسک قبل ان تحاسب فانه اهون لحسابک غداً»1
از خودت حساب بکش، پیش از آنکه از تو حساب بکشند. که این کار، حسابرسى فرداى تو را آسانتر مىسازد.
در دستورالعملهاى اخلاقى عارفان بزرگ هم سفارش به «محاسبه نفس»، جایگها ویژهاى دارد و بازخوانى پرونده اعمال، کمک مؤثرى براى خودسازى است.

2. از خود براى خود
وجود ما با همه استعدادهایى که در آن نهفته است، سرمایه ماست. این سرمایه را باید به سود دهى رساند. چه کسى سزاوارتر از خودمان براى نفع بردن از این سرمایه؟
راه آن نیز این است که آینده و آخرت و مراحل دشوار بعدى در «حیات» را در نظر آوریم و براى غنا و آسایش و تنعم در آن مراحل، کار کنیم و «حالا»ى خود را صرف «آینده» خویش و «جسم» خود را خرج «روح» خود و «توان مادى» خود را در راه «اعتلاى روحى» خویش به کار گیریم.
توصیه حضرت صادقعلیهالسلام چنین است:
«خذ من نفسک لنفسک...»2
از خود، براى خودت توشه برگیر. از خودت در دوران تندرستى پیش از بیمار شدن و در دورانِ نیرومندى قبل از ضعف و در حال زندگى قبل از مرگ، توشه برگیر.
از خود گرفتن و خرج خود کردن و خود را ساختن و بالنده نمودن، عاقلانهترین شیوه بهرهگیرى از مواهب و استعدادهاى الهى است و غفلت از آن به حسرت مىانجامد.
3. تقویت اراده
بستر این عمل، همه زندگى و همه حالات و همه روحیات ماست.
مهم آن است که «عنان نفس» را در اختیار داشته باشیم و «امیر نفس» باشیم نه «اسیر نفس» ما باشیم که خواستههاى نفس و کششهاى غرایز را مهار بزنیم و کنترل کنیم. نه آ نکه مشتیهات و خواستههاى دل و هواهاى نفسانى ما را به این سو و آن سو بکشد.
گاهى در حالت«خشم»، مهار سخن و عمل از دست مىرود.
گاهى هنگام رسیدن به «قدرت»، ستم و کینتوزى و زیر پا گذاشتن حق و زورگویى به دیگران عادى مىشود. اگر کسى قدرت و غضب را مهار بزند و در چهارچوب عقل و شرع و رضاى خالق آنها را به کار گیرد، فرد خودساختهاى است.
روزى حضرت رسول، در بیرون از خانه عبورش به گروهى افتادکه سنگى را به نشانه زورآزمایى جابهجا مىکردند و آن «وزنه بردارى» را میزان قدرت و زور خویش مىدانستند. فرمود:
«اشدکم من ملک نفسه عند الغضب و احملکم من عفى بعد المقدرة»3
قوىترین شما کسى است که هنگام خشم، خویشتندارى کند و تواناترین شما کسى است که پس از قدرت یافتن عفو کند.
این نیازمند تقویت اراده است.
بسیارى از صاحبان عضلات قوى و بازوهاى پرتوان، حریف «نفس» خویش نیستند و اسیر یک «عادت»اند.
آن نیست شجاعت که گلو چاک کنى
مردانگى آنجاست که دل پاک کنى
وقتى که به باشگاه تقوا رفتى
اى کاش حریف نفس را خاک کنى4
4. هر روز بهتر از دیروز
«در جا زدن»، چه در کسب علم و مهارتهاى مختلف، چه در رشد اخلاقى و رسیدن به ملکات انسانى، چه در سطح زندگى و وضع معیشتى و چه در طاعت و عبادت، مطلوب نیست.
هر روز باید یک پله بالاتر رفت، هر روز باید نکتهاى تازه آموخت، هر روز باید یک قدم در «راه معینى» پیش رفت. زیان کار، کسى است که دو روزش برابر باشد.
زیانکارتر، کسى است که امروزش بدتر از دیروز باشد. یعنى کسى که نه تنها رشدى نداشته، بلکه واپس رفته است.
سخن زیبایى از حضرت صادق علیهالسلام:
هر کس دو روزش یکسان باشد، او زیان کرده است.
هر کس امروزش بهتر از دیروزش باشد، مورد غبطه دیگران قرار مىگیرد(آرزو مىکنند که مثل او باشند).
هر کس امروزش بدتر از دیروزش باشد، محروم از رحمت خداست.
هر کس در وجود خود، افزایش و کمال را نبیند و حس نکند، رو به کاستى و نقصان است.
و... هر کس رو به نقصان و کاهش باشد، مرگ براى او بهتر از زندگى است.
«من استوى یوماه فهو مغبون...»5
مىبینیم که از این دیدگاه، رشد نکردن و جلو نرفتن، در جا زدن نیست، بلکه «عقبگرد» است!
آن «محاسبه» که در آغاز اشاره شد، در همین جا به کار مىآید، که سالک این مسیر، وضع خود را در پیشرفت یا پس رفت مىفهمد و به دست مىآورد که در حال رشد است یا در وضع خسران!
5. مراقبت از «دل»
دنیاى تو در تو و شگفت «دل»، سرشار از اسرار است.
جهت دهنده «اعمال برونى» ما نیز، اغلب همان «حالاتِ درونى» است.
بزرگان اخلاق، همیشه مراقب اوضاع قلب خویش بوده و «دربانىِ دل» مىکردهاند، تا گناه و رذیله و حالت نکوهیدهاى در آن پیدا نشود.
بىشک، گناه دل را تیره مىکند. تکرار گناه بر تیرگى دل مىافزاید. توبه و اصلاح، بار دیگر دل را روشنى مىبخشد.
نباید گذاشت گناهان پیوسته، صفحه دل را چنان سیاه کند که هیچ روزنهاى براى تابش نور هدایت و حق باقى نماند.
باز هم حدیثى از امام صادقان و صادق امامان علیهالسلام:
«اذا اذنب الرجل، فرج فى قلبه نکته سوداء...»6
هر گاه کسى گناه کند، در دل او نقطه سیاهى پیدا مىشود. اگر توبه کرد، آن سیاهى برطرف مىشود و اگر بیشتر گناه کرد، آن سیاهى دل بیشتر مىشود تا آنکه همه دلش را مىگیرد. دیگر پس از آن هرگز رستگار نمىشود.
آیا سزاوار نیست که به عنوان گامى در خودسازى، «مراقبت از دل» را در دستور کار خویش قرار دهیم و نگذاریم سپاه مهاجم ابلیس از این مرز بگذرد و قلعه وجود ما را تسخیر کند؟
عصیان و گناه، پرتگاه دل ماست
مسدود به روى عقل، راه دل ماست
خشکیدن اشک گرم از چشمه چشم
گویاى سقوط پایگاه دل ماست7
6. شرم حضور
احساس اینکه چشمى مراقب ماست، گوشى حرفهاى ما را مىشنود، کسى ما را زیر نظر دارد، تحت تعقیب و مراقبت هستیم و روزى باید در یک «دادگاه»، پاسخگوى اعمال خویش باشیم، احساس سازندهاى است که مانع در افتادن به وادى گناه و عصیان مىشود.
آنچه بزرگان اخلاق به عنوان «مراقبت» در دستورهاى اخلاقى و عرفانى مىآموزند، براى زنده ساختن همین حس در وجود آدمى است.
«حیا»، زیر بناى این حالت روحى است.
شرم از خدا، شرم از خویش، شرم از فرشتگانى که پیوسته با ما و مراقب ما و مأمور ثبت اعمال خوب و بد ما هستند. شرم از پیامبر و امام زمان، که از حال و وضع ما بىخبر نیست.
امام باقرعلیهالسلام مىفرماید: کارهاى بندگان، شامگاه هر پنج شنبه بر پیامبرتان عرضه مىشود، پس شرم کنید که کار زشت از شما به پیامبرتان گزارش شود:
«ان اعمال العباد تعرض على نبیکم کل عشیة خمیس، فلیستحى احدکم ان یعرض على نبیه العمل القبیح».8
نام این را مىگذاریم «شرم حضور».
همان که در روایات است و امام امت هم فرمود: عالم محضر خداست، در محضر خدا گناه نکنید!
این باور و احساس، نوعى«مراقبت دائمى» را براى انسان پدید مىآورد.
کسى که احساس کند دوربینى از همه حرکات او فیلم بردارى مىکند، آیا حاضر است حرکات زشتى از خود بروز دهد؟ کسى که بداند دستگاه گیرندهاى همه حرفهاى آهسته و بلند و پنهان و آشکار و خوب و بد او را ضبط مىکند و باید پاسخگوى حرفهاى ضبط شده بر نوار باشد، آیا بهتر عمل نمىکند؟
اینها برخى از گامها در مسیر «خودسازى» است.
و... این میدان، وسیع و این راه طولانى است!

پىنوشت:
(مقاله نوشته استاد جواد محدثی است )
1. وسائل الشیعه، ج11، ص379.
2. اصول کافى، ج2، ص455.
3. تحف العقول، ص45.
4. برگ و بار، ص304.
5. معانى الاخبار، ص342.
6. اصول کافى، ج2، ص271.
7. برگ و بار، ص286.
8. وسائل الشیعه، ج11، ص391.

 به نظرم رسید مفیده که نوشتم در دوشنبه 88/6/23 و ساعت 8:34 صبح | دوست دارم نظرتونو بدونم()